اسب های وحشی منقرض شده در زیستگاه های غیرجنگلی، دشت ها، علفزارهایی با علف های کوتاه و استپ ها می دویدند و مانند اسب های امروزی علفخوار بودند. هیپاریون ها اسب هایی با یک برجستگی دندانی جلویی ـ داخلی (protocone) منفرد در دندان پیش آسیاب و پای سه انگشتی شناخته می شوند که چند جنس هستند.
خاستگاه اسب های وحشی (Hipparionine horses) آمریکای شمالی است؛ آنها حدود ۱۶ میلیون سال قبل در ابتدای یک فرآیند تکاملی به دودمان های جدید تکامل یافتند و بین ۲/۱۱ و ۸/۱۰ میلیون سال قبل به آسیا و اروپا راه یافتند.
نخستین اسب های وحشی آسیا کورموهیپاریون ها (Cormohipparion) بودند که در ترکیه و اتیوپی به وجود آمدند که به هیپاریون داتوم (Hipparion Datum) معروف شدند. هیپاریون در زبان یونانی به معنای «اسب کوچک» (Pony) است.
هیپاریون ها یک جنس از اسب های کوچک هستند که در آمریکای شمالی، آسیا، آفریقا و اروپا زندگی می کردند. هیپاریون ها در هر پا سه انگشت دارند؛ این سه انگشت، انگشتان شماره ۲، ۳ و ۴ را شامل می شود که در آنها انگشت های شماره یک و ۵ از بین رفته یا تحلیل رفته است. کاهش تعداد انگشتان به سبب سازگاری برای دویدن است. در کاوش های فسیلی نیز گونه هایی از اسب های وحشی در ایران یافت شده که در این مقاله با برخی از آنها آشنا می شویم.
Hipparion primigenium
نام دیگر این گونه Equus primigenium است و به خانواده اسب و الاغ (Equidae) تعلق دارد. فراوان ترین گونه از جنس هیپاریون در نمونه های کشف شده مراغه در سال ۱۹۷۵ میلادی است. همه دندان های جانبی (دندان های گونه ای) در مقایسه با سایر گونه های هیپاریون به نسبت بزرگ و طویل است. دندان های جانبی فک بالا بشدت چین دار است.
هیپاریون مدیترانه ای (Hipparion mediterraneus)
نمونه های یافت شده از این گونه در مراغه آرواره زیرین به نسبت کامل و یک آرواره بالایی (سقف دهان) را شامل می شود. آرواره زیرین و سقف دهان یافت شده نزدیک به هم است، جفت شدگی خوبی نشان می دهد، الگوی پوشش مشابه دارد و مراحل تکاملی آنها نیز یکسان است. به نظر می رسد این دو قطعه فسیل مربوط به یک فرد نابالغ است. در مجموع، دندان های جانبی این گونه از گونه Hipparion primigenius بلندتر است.
Hipparion matthewi
این گونه کمیاب ترین گونه در نمونه های سال ۱۹۷۵ میلادی است. بهترین نمونه آن قطعه ای از آرواره زیرین است.
Hipparion moldavicum
این گونه در منطقه فسیلی مراغه فراوان است.
هیپاریون ایرانی:
(Iranica Hipparion)
این گونه برای نخستین بار توسط امیرحسین کواکبی نژاد و ویدا خاکی در سال ۸۹ از منطقه مراغه گزارش شد. با بررسی های انجام شده و مقایسه نمونه های یافت شده با سایر نمونه های گذشته و جدید و بیومتری دقیق از خصوصیات و جزئیات دندان ها و آرواره زیرین مشخصات یک نمونه هیپاریون جدید برای نخستین بار به دست آمد.
با توجه به لزوم شناخت آن، نمونه یافته شده «هیپاریون ایرانی» نامگذاری شد که از لحاظ فسیل شناسی مهره داران دارای اهمیت است. با مطالعه حدود ۷۰ دندان منفرد و ۲۰ فک و نیم فک زیرین و بالایی و جمجمه ها از جنس و گونه های مختلف هیپاریون ها و مطالعه و بررسی سایر نمونه های موجود در مراکز پژوهش که نمونه های مربوط به اکتشافات فسیل های مراغه در آن وجود دارد که در گذشته توسط محققان خارجی انجام پذیرفته است ـ نمونه شرح داده شده دارای مشخصات متمایزی از سایر نمونه های گذشته بوده که شایسته است آن را گونه جدیدی جهت شناخت بهتر نامگذاری کرد.
گونه های فسیلی موجود در شمال غرب ایران با سن میوسن پسین از لحاظ فون بسیار شبیه مناطق در سیلوالیک هندوستان، سیناپ ترکیه، پیکرمی و ساموس یونان، سیسیل ایتالیا و جنوب آلمان و فرانسه و اسپانیاست، اما تاکنون مشخصات نمونه فوق از این مناطق گزارش نشده است.
به همین دلیل خود می تواند حاکی از شرایط متفاوت و اختلافات جزئی آب و هوایی یا به اصطلاح تغییرات مینی کلیماتولوژی باشد که از میوسن شروع شده و به کواترنر رسیده است. بنابراین با توجه به فون غنی فسیل های مهره دار اعم از گوشتخواران و علفخواران متنوع از کوچک جثه تا بزرگ جثه می توان آن را یک فون کلاسیک جهت مطالعات دیرینه شناسی مهره داران معرفی کرد که به جهت منحصر به فرد بودن نمونه های آن در کشور، حفاظت و مراقبت بیشتری را طلب می کند. نمونه مذکور در موزه تاریخ طبیعی سازمان محیط زیست قرار دارد.
Hipparion prostylum، Hipparion Campbelli و Hipparion gracile از دیگر هیپاریون های منقرض شده در مراغه هستند. همچنین جمجمه یک هیپاریون (sp Hipparion) در ایوند یافت شده که احتمالا مربوط به گونه Hippotherium brachypus است. جمجمه یافت شده در ایوند به لحاظ اندازه های بزرگ تر با جمجمه های یافت شده در مراغه متفاوت است.
تکامل اسب ها
اسب ها در سنوزوئیک تغییرات تکاملی شگرفی متحمل شدند. ائوسن زمان شروع تکامل اسب ها است. آنها در ائوسن پیشین از یک پستاندار به اندازه روباه به نام هیراکوتریوم (Hyracotherium) بود که روی پنجه ها راه می رفت. امروز بعد از ۵۰ میلیون سال اسب ها از جثه یک روباه تا جثه اسب های امروزی تغییر کرده اند.
علی ترک قشقایی
منبع:ساینسدایرکت،JSTOR
