متاسفانه اسب کاسپین ایرانی هنوز کتاب نژادی ندار و این در حالی است که انجمن کاسپین انگلستان با انتشار کتاب نژادی اسب کاسپین، بخش عمده اعتبار این نژاد را به نام خود تمام کرده است.
اسب کاسپین متعلق به کشور ما بوده و متاسفانه حال اگر ما بخواهیم اسب های کاسپین ایران را در کتاب نژادی آنها ثبت کنیم، باید هزینه اش را تقبل کرده و در صورت تائید هم شناسنامه اسب کاسپین انگلیسی برایشان صادر می شود! متاسفانه بسیار می بینیم روستاییان زحمتکش ما، بخصوص در منطقه شمال کشور، اسب های خود را به قیمت بسیار نازلی معامله می کنند.
اسب یکی از ذخایر ژنتیکی ملی ایران است و شاید بتوان گفت یکی از منحصر به فردترین ریخته های ژنتیکی از دام های اهلی است که هنوز در دست بشر باقی مانده است.
درهم آمیختگی زندگی و رشد بشر به همراه اسب هایی که برای جنگ، کار یا سفر از آنها استفاده می کرده آنقدر زیاد است که باعث شده یافتن شجره خانوادگی اسب های هر منطقه ای مثل مطالعه تاریخ آن بخشی از همان برگ هایی از کتاب تمدن و مهاجرت ملت ها را نشان دهد.
مطلع شدیم دکتر فرجاد رفیعی، متخصص ژنتیک و اصلاح نژاد دام و طیور از دانشگاه گیلان مطالعات عمیق و دامنه داری را درباره انساب و انتساب اسب های ایرانی آغاز کرده است. بنابراین بر آن شدیم تا ضمن گفت وگو با این استاد دانشگاه گیلان، کمی در تاریخ اسب های ایرانی دقیق شویم.
در ایران چند جمعیت مختلف اسب داریم؟
جمعیت های مختلف اسب ایرانی برحسب مناطق پراکنش یا اقوام پرورش دهنده آنها نامگذاری می شوند. معروف ترین این جمعیت ها عبارتند از: اسب های ترکمن در شمال شرق، اسب های قره باغ در شمال غرب، اسب های کرد در غرب و مرکز، اسب های دره شوری یا قشقایی در مرکز و جنوب غرب، اسب های عرب ایران در غرب و جنوب غرب، اسب های سیستانی در شرق و جنوب شرق و اسب های کاسپین و تالشی در شمال کشور. البته در حال حاضر همه این جمعیت ها در مناطق مختلف ایران پراکنده شده و یافت می شوند.
اسب های شمال کشور چه ویژگی منحصربه فردی دارند؟
سابقه معرفی اسب های شمال کشور به دنیا به تلاش های مرحوم خانم لوئیز فیروز بر می گردد که سال ۱۳۴۴ تعداد محدودی از این حیوانات را از اطراف شهرستان های آمل و بابل خریداری کرده و برای پرورش به اطراف تهران منتقل و سپس با نوشتن مقالاتی آن را به سراسر جهان معرفی کرد. در سال ۱۳۵۰، این اسب به خانواده سلطنتی انگلیس اهدا شد و به دلیل علاقه آنها به اسب کاسپین، انجمن سلطنتی اسب کاسپین در انگلستان تاسیس شد. علاوه بر این در سال های مختلف این حیوان به کشورهایی نظیر آمریکا، استرالیا، نیوزیلند، بلژیک، نروژ، فرانسه و ژاپن وارد شده است. با وجود این که زیستگاه اصلی این حیوان در نواحی شمالی ایران بوده ولی در حال حاضر در بسیاری از نقاط جهان تحت عنوان English Caspian Pony شناخته می شود. چند انجمن ثبت شده برای این نژاد نیز در دنیا فعال است.
شما دقیقا چه مطالعه ای در مورد اسب انجام دادید؟
طبق دسته بندی اولیه، فقط بخشی از اسب های ریزنقش شمال کشور بر مبنای قضاوت ظاهری «کاسپین» نامیده شده و بقیه آنها از این دسته بندی خارج شدند، اما پرسش بزرگی که ایجاد شد این بود که چطور ممکن است این نژاد که تصور می شد منقرض شده است، طی چند هزار سال در شمال کشور زندگی کرده و خود را از آمیزش با اسب های بومی شمال ایران مصون نگه داشته باشد.
خانواده اسب سانان یکی از خانواده های جانوران هستند که آمیزش های بین گونه ای در میان آنها بسیار زیاد است. مثال معروف آن هم تولید قاطر از آمیزش الاغ و اسب است. بنابراین، این پرسش تقویت می شد که چگونه ممکن است دو جمعیت اسب (کاسپین و بومی شمال کشور) سال های متمادی در کنار هم زندگی ولی هنوز هر کدام از آنها استقلال خود را حفظ کرده باشند.
به همین دلیل این ایده شکل گرفت که قرابت ژنتیکی اسب های کاسپین با اسب های بومی شمال کشور سنجیده شود. البته در عمل این کار بسیار گسترش داده شده و به بررسی قرابت ژنتیکی سایر جمعیت های اسب ایران نیز تسری داده شد و چون کل پروژه تحت مدیریت پژوهشکده بیوتکنولوژی ایران (مدیریت منطقه شمال کشور ـ رشت) و در قالب یک رساله دکتری انجام شد، از پراکندگی رایج در چنین مطالعاتی کاسته شد.
این پژوهش با هدف بررسی ساختار، تنوع و قرابت ژنتیکی جمعیت های اسب ایرانی با بهره گیری از نشانگرهای سوماتیکی، بررسی قرابت خطوط پدری جمعیت های اسب ایرانی با استفاده از نشانگرهای موجود روی کروموزوم Y، بررسی قرابت خطوط مادری جمعیت های اسب ایرانی با مطالعه بخشی از ژنوم میتوکندریایی و بررسی مقایسه ای کاریوتیپ جمعیت های مختلف اسب ایرانی طراحی و اجرا شد.
خب، نتیجه اش چه شد؟
نتایج کار نشان می داد تنوع در جمعیت های اسب ایرانی هنوز در سطح مناسبی بوده ولی مقداری هم افت تنوع و بالا رفتن همخونی هرچند به میزان ناچیز مشاهده می شود. علاوه بر این به طور کلی و با توجه به منشأ جغرافیایی جمعیت های مزبور می توان پیشنهاد کرد آنها در دو دسته اسب های البرز (شامل کاسپین و بومی شمال کشور) و اسب های زاگرس (شامل ترکمن، عرب ایران، کرد، قره باغ و دره شوری) تقسیم بندی شوند. تنها استثنا در این تقسیم بندی، اسب های ترکمن بودند که با وجود خاستگاه جغرافیایی شان در دسته اسب های زاگرس قرار می گرفتند. علاوه بر این، شواهد و قراین حاکی از آن بود که تفاوت معنی داری میان اسب های کاسپین و بومی شمال کشور وجود ندارد.
خیلی از پژوهش ها صرفا نظری بوده و کاربرد اقتصادی چندانی ندارد. آیا این کار هم این گونه است یا این که می تواند بهره اقتصادی هم داشته باشد؟
اسب ها در بیشتر نقاط دنیا، بویژه کشورهای پیشرفته، از سازمان بندی خاصی برخوردار بوده و برای آنها انجمن های نژادی تشکیل می شود. انجمن ها هر ساله آمیزش ها و زایش های مربوط به هر نژاد را ثبت می کنند. زیرا معین بودن پدر و مادر اسب، حفظ خون و اصالت نژادی برای پرورش دهندگان و دوستداران اسب اهمیت زیادی داشته و معلوم نبودن این موارد سبب می شود اسب را به عنوان بی ریشه و بی هویت بشناسند.
به همین دلیل است ثبت آمیزش ها و زایش ها که از سوی این انجمن ها صورت می گیرد از اهمیت بالایی برخوردار است. معمولا انجمن های هر نژاد به صورت دوره ای یا سالانه کتابی با عنوان کتاب نژادی چاپ می کنند که دربردارنده شجره نامه اسب های مورد تائید آن نژاد است. علاوه بر این با صدور شناسنامه، سند مالکیت و گذرنامه، برای اسب مدارک اثبات هویت نیز فراهم می آورند.
پس اسب ها هم شناسنامه دارند! حالا فرض کنید فردی ادعا کند اسب من فرزند فلان اسب معروف و گرانقیمت است، ولی در کتاب آن نژاد ثبت نشده است. از کجا می توان به صحت این گفتار پی برد؟
به طور کلی، چه برای اطمینان از صحت ثبت آمیزش ها و زایش ها و چه برای راستی آزمایی موارد ادعایی و ثبت نشده، از آزمایشهای ژنتیکی تحت عنوان آزمون انساب استفاده می شود. اگر نتایج آزمایش صحت ادعا را ثابت کرد، نام حیوان در کتاب نژادی درج می شود.
حال اگر پدر و مادر این اسب مرده باشند چه باید کرد؟
در صورتی که اطلاعات ژنتیکی اسب مرده هم قبلا ثبت شده باشد، می توان صحت و سقم ادعای منسوب بودن به آن را نیز سنجید. آزمایشگاه های مرجع آزمون انساب، بانکی از اطلاعات ژنتیکی اسب های ثبت شده خود (اعم از زنده یا مرده) دارند. در واقع هر چه تعداد اطلاعات ثبت شده در یک انجمن یا آزمایشگاه بیشتر باشد، اعتبار و قدرت آزمون آن نیز بیشتر می شود.
آیا در حال حاضر این آزمایش ها در ایران امکان پذیر است؟
تا چند سال گذشته، نمونه های خون یا موی حیوانات مورد نظر را برای آزمایش به خارج از کشور می فرستادند، اما این کار دو اشکال اساسی داشت. اول این که ارز زیادی از کشور خارج می شد، اما ضرر دوم که به مراتب سنگین تر بود، خروج ماده ژنتیکی از کشور بود.
ریخته های ژنتیکی هر کشوری، ذخایر ملی آن کشور محسوب شده و از اهمیت اقتصادی، امنیتی و حتی نظامی برخوردار بوده و خروج آنها بویژه در کشورهای پیشرفته تابع مقررات بسیار سختگیرانه ای است. شاید جالب باشد بدانید که در همین پروژه ما می خواستیم چند نمونه معدود از اسب های کاسپین خارج کشور تهیه کنیم ولی با مقاومت شدید آنها روبه رو شدیم و نهایتا هم در اختیارمان قرار ندادند!
آیا انجمن های اسب ایرانی هم کتاب های نژادی را منتشر می کنند؟
در گذشته کارهای پراکنده ای در این حوزه انجام شده و کتاب هایی برای نژادهای عرب ایرانی، کرد، ترکمن و کاسپین منتشر شده است که اغلب آنها مربوط به پیش از انقلاب بوده و جدیدترین آنها که کتاب دوم اسب عرب ایران است، مربوط به سال ۲۰۰۱ است!
پس اسب کاسپین ایران هم کتاب نژادی ندارد!
متاسفانه پاسخ منفی است. انجمن کاسپین انگلستان با انتشار کتاب نژادی اسب کاسپین، بخش عمده اعتبار این نژاد را به نام خود تمام کرده است. اسب کاسپین متعلق به کشور ما بوده و متاسفانه حال اگر ما بخواهیم اسب های کاسپین ایران را در کتاب نژادی آنها ثبت کنیم، باید هزینه اش را تقبل کرده و در صورت تائید هم شناسنامه اسب کاسپین انگلیسی برایشان صادر می شود! متاسفانه بسیار می بینیم روستاییان زحمتکش ما، بخصوص در منطقه شمال کشور، اسب های خود را به قیمت بسیار نازلی معامله می کنند. در حالی که اگر همین اسب ها شناسنامه داشته و آموزش های لازم را دیده باشند، با قیمت بسیار بالاتری می توان آنها را فروخت.
صنعت اسب ایران اگر بخواهد سرپا بایستد، باید جذبه اقتصادی بخصوص در بازارهای جهانی داشته باشد. باید قدر این ثروت بر جای مانده از پیشینیان را دانسته و با حرکت در مسیر قانونمند کردن آن و رعایت استانداردهای جهانی، از آن در جهت تولید ثروت و اشتغال جوانان مان بهره برداری کنیم.
در پایان لازم است تاکید کنم که اجرای این پژوهش بدون همکاری همه جانبه مدیریت بیوتکنولوژی کشاورزی شمال کشور، آقای دکتر ترنگ و راهنمایی استادان بزرگوار آقایان دکتر امیری نیا و دکتر نجاتی امکان پذیر نبود که به این وسیله از زحمات این عزیزان تشکر می کنم.
آزمون های انساب و انتساب
آزمون انساب (تشخیص والدین فرد) و انتساب (تخصیص فرد به یک جمعیت پایه) از دیرباز توسط بشر مورد توجه قرار گرفته و همگام با پیشرفت علوم، تکنیک های به کار گرفته برای آنها نیز تکامل یافته است.
این آزمون ها پیش از به کارگیری در زمینه های جانوری برای مباحث حقوقی و جنایی در جوامع انسانی مورد استفاده قرار گرفته است. در بین حیوانات اهلی، ثبت شجره صحیح برای اسب ها از جایگاه خاصی برخوردار بوده و مسبوق به سابقه تاریخی است؛ بنابراین در اختیار داشتن روشی دقیق و علمی که بتوان به کمک آن صحت شجره های ثبت شده را پایش کرده و تقلبات احتمالی را کشف کرد، از دغدغه های همیشگی پرورش دهندگان نژادهای مختلف اسب بوده است. در سال های گذشته امکان اجرای این آزمون های در داخل کشور وجود نداشته و استفاده از این خدمات بستگی به خروج ماده ژنتیکی و تحمل هزینه های سنگین ارزی بوده است. خوشبختانه با همت محققان داخلی، نسبت به قطع وابستگی در این بخش اقدام شده و امکان انجام این آزمون ها با هزینه های بسیار کمتر در مراکز تحقیقاتی دولتی نظیر موسسه تحقیقات علوم دامی کشور و پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران و برخی مراکز خصوصی وجود داشته و ضمن جلوگیری از خروج ماده ژنتیکی به عنوان ذخیره ملی، صرفه جویی ارزی مناسبی در پی خواهد داشت.
صالح سپهری فر
