“لوئیز لیلین” احیاگر اسبچه خزر که یک شهروند آمریکایی تبار مقیم ایران بود برای نخستین بار در سال ۱۳۴۴ هجری شمسی در سواحل جنوبی دریای خزر اسب کوچکی را تشخیص داد که تا پیش از آن درهیچ کجای دنیا دیده نشده بود و بعدها اسبچه خزر نام گرفت.
اسب خزر یکی از چهار تیره اصلی اسبان خونگرم امروزی جهان است که امکان پرورش این حیوان در استانهای شمالی کشور به خوبی فراهم است اما این حیوان زیبا در موطن خود ناشناخته مانده است.
این نژاد اصیل و زیبا که امکان پرورش آن در استانهای شمالی ایران وجود دارد و اصولا زادگاه این اسب در شمال ایران است به کشورهای دیگر فرستاده می شود و در کشورهای استرالیا، انگلیس و آمریکا پرورش می یابد. اما در استانهای گیلان، مازندران و گلستان که سرزمین و موطن اصلی این اسب زیبا هستند اثری از پرورش این حیوان دیده نمی شود.
اسبچه خزر از شاهکارهای خلقت و در آفرینش بی نظیر است، این حیوان با وجود قدی کوتاه یعنی ۹۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر به یک اسب با تناسب بدنی کامل شباهت دارد که تا بدان روز در دنیا گزارش نشده بود.
لوئیز این اسب را که کشاورزان محلی با نام “مولکی” یا “پوزکی” به معنی پوزه کوچک می شناختند، اسبچه خزر نامید که البته در تحقیقات گسترده بعدی نام این حیوان به ” اسب مینیاتوری دریای خزر” و در نهایت به “اسب خزر” تغییر یافت.
اکنون بعد از گذشت بیش از ۴۰ سال این اسب که روز به روز به تقاضای جهانی آن افزوده می شود در کنار دیگر اسبهای ممتاز ایرانی بازار پررونقی در داخل ایران ندارد.
یک کارشناس سوارکاری در این ارتباط گفت: عدم سرمایه گذاری، موانع صادراتی زیاد، نبود فرهنگ سازی و هزینه زیاد پرورش از دلائل مهم عدم شناخت و رونق بازار اسبچه خزری در موطن خود است.
حسین محمدی افزود: برای پرورش اسب کسانی تصمیم می گیرند که در منطقه نیستند و تا این وضع وجود دارد مشکلات همچنان باقی خواهد ماند.
وی ادامه داد: کارهای زیادی می توان با اسب انجام داد که کورس، افزایش جذب توریست و… از جمله این موارد است.
محمدی بیان کرد: هم اکنون تولید اسبچه خزری نسبت به سالهای گذشته در ایران افزایش یافته ولی بازار تقاضا همچنان بسیار کوچک است.
وی گفت: اسبچه خزر شهرتی بین المللی و بازار پرطرفداری دارد و مطالعات فراوانی نیز در دانشگاه های معتبر نظیر کمبریج بر روی آن انجام شده است.
این کارشناس با اعلام اینکه وضع تولید این حیوان در ایران خوب نیست، افزود: قبل از انقلاب ۳۰ رأس اسبچه خزر به خارج از کشور صادر شد که از این تعداد هم اکنون سه هزار رأس از آنها تولید شده است اما به دلیل نبود بازار خرید و فروش در این مدت در داخل کشور تنها حدود ۱۰۰ اسبچه پرورش یافته است.
البته در دنیا اسبان کوچک زیادند اما هیچ کدام دارای تناسب بدنی نیستند، دست و پای کوچک، سر بزرگ، بدن درشت و گوشتالود در اکثر آنها صفتی بارز است که اینها را “پونی” می نامند، همان نامی که در ابتدا به خزر داده شده بود چرا که قد خزر هم مانند پونیها کمتر از ۱۳۰ سانتی متر است، اما تناسب بدنی خیره کننده، چالاکی و زیبایی خزر در هیچ یک از پونیها دیده نمی شود. اسب خزر همه ویژگیهای یک اسب عرب را دارد همین امر نیز در گسترش بین المللی نژاد بسیار مؤثر واقع شده است.
همچنین آثار به جای مانده از تمدنهای باستانی ماوراءالنهر، ایران، بین النهرین و حتی مصرباستان تصاویر و مجسمه هایی از این نوع اسب کوچک مشاهده می شود.
در نقوش حکاکی شده تخت جمشید، در مهر داریوش کبیر، در گنجینۀ آمودریا در موزه بریتانیا و در نقش رستم و داراب گرد اسب کوچکی مشاهده می شود که بنا بر مطالعات فسیل شناسی بر روی بقایای اسکلتهای یافت شده در اطراف همدان می توان گفت که اسب خزر در هزاره اول میلاد وجود داشته و قدمت تاریخی آن به سه هزار سال قبل از میلاد می رسد.
در نگاره های پلکان آپادانای تخت جمشید که در آن هدایای امرای ایالتهای مختلف ایرانی که برای داریوش هخامنشی آورده شده اسب کوچکی دیده می شود که وجود این اسب را در مناطق مختلف ایران و در گذشته به عنوان یک هدیه گرانبها نشان می دهد.
تا اینکه خانم ” لوئیس فیروز ” درسال 1344 به سبب علاقه و مطالعات دامپزشکی خویش با یک نوع اسب کوتاه قامت در شهرستان آمل آشنا می شود که به علت ساختار بدنی حیوان پی به نایاب بودن این اسب و کاربری خاص آن برده است.
اسبی که مطالعات بعدی نشان داد اسب منحصر به فردی است که مینیاتور اسب عرب است و یکی از مهمترین عناصر زندگی ساکنان دشت خزر بوده است.
بدون این اسب فرمانروایی قبایلی چون هند واروپایی بر استپهای پهناور آسیای مرکزی پایدار نمی ماند این اسب یک اسب اصیل ایرانی است و یکی از هیجان انگیزترین کشفیات اسب در قرن گذشته است و یکی از چهارتیره اصلی اجداد اسبان خونگرم امروزی جهان است.
این نوع اسب دارای قدی بین 115- 95 سانتی متر بوده و دارای گوش و سم ظریف و پاهای کوتاه است، این اسب فاقد ستیغ آهیانه (Parietal crost) در جمجمه است و استخوان کتف در اسبچه خزر پهن‌تر از سایر نژاد ایرانی بوده و بیشتر شبیه به استخوان کتف نشخوار کنندگان است.
سٌم در اسبچه خزر باریک و بیضی شکل و بیشتر شبیه به سٌم الاغ است خصوصیات دیگری که در اسبچه خزر مورد بررسی قرار گرفت وجود یک جفت دندان اضافی در مجاورت دندان پیشین آسیای فک بالا در دورۀ خاصی از زندگی است.
این نوع دندان که هیچ ارتباطی به جنس اسبها ندارد، در فاصله سنی 5-1 سالگی دیده می‌شود و بعد از 5 سالگی می افتد و علت آنهم به دلیل رشد کامل دندان پیش آسیای دوم است که مجاور دندان مذکور است و یکی از راههای شناسایی آن در زیستگاههای بومی آن در نواحی شمال است.
هم اکنون چندین نقطه در کشور به پرورش این اسب می پردازند که شامل استان گیلان، مازندران، منطقه خجیر در کرج، اصفهان، کرمان و سیستان و بلوچستان است.
قابلیت و توانایی بسیار بالای این حیوان توجه بسیاری از کشورها را به خود جلب کرده است
قابلیت وتوانایی بسیار بالای این حیوان توجه بسیاری از کشورها را به خود جلب کرده است و از آنجا که خصوصیات کامل یک اسب را داراست و نیز یک اسب کوچک (پونی ) نیست؛ مورد مطالعه آرکئوزئولوژیستها(Archae zoologists) قرار گرفته است تا ارتباط بین خزر مدرن و اسبهای کوچک قبل از تاریخ پرشیا (Persia)را مشخص کند.
دانشگاه کنتاکی، اوکلاهما در آمریکا تحقیقات خود را بر روی این اسب آغاز نموده تا نقش اجدادی آن را پیدا کند و روابط تعاملی این نژاد و سایر نژادهای جهان را مشخص کند.
در انگلستان نیز چندین گله از این اسب قبل از انقلاب فرستاده شد و از آنجا به کشورهای استرالیا، نیوزلند وحتی ژاپن و فرانسه نیز برده شد این کشور توانسته است انجمن بین المللی اسب خزر را ثبت کند.
اسبچه خزری مورد توجه محافل اقتصادی و ورزشی دنیا قرار گرفته است
از آنجایی که این اسب قابلیت فراوانی در سوار کاری وپرش استثنایی دارد مورد توجه محافل اقتصادی و ورزشی دنیا قرار گرفته است.
نژاد ترکیبی این اسب نیز با نام ( English-caspian horse) در انلگستان به ثبت رسیده است وآنها به نحوی سعی کردند مالکیت معنوی و مادی آنرا در اختیار بگیرند.
این حیوان یک حیوان جنگلی است و صرفا چرنده نیست و شباهت زیادی به آهوی وحشی دارد و دارای پرش زیاد و رشد سریع تری از اسب معمولی است و به همین علت باید توجه و دقت خاصی به بلندی گوشهای آن داشت، این حیوان یک نژاد خالص و قدیمی و ماحصل تکامل نژادهای زیبا و برتر است.
۲۵۰نمونه از اسبچه خزر در کشور وجود دارد و گیلان دارای بیشترین نمونه از این اسبچه است
مسئول هیئت سوارکاری گیلان در این ارتباط گفت: اسبچه خزر قدیمی‌ترین اسب جهان است و در کشور ۲۵۰نمونه از این گونه وجود دارد و گیلان دارای بیشترین نمونه از این اسبچه است.
هوشنگ افشاری با اعلام اینکه استان گیلان دارای دو مرکز پرورش اسب است، افزود: این مراکز در رضوانشهر و حسن رود انزلی قرار دارند.
وی با اعلام اینکه اسبچه خزر به دلیل اصالت مورد توجه جهانی قرار گرفته است، عنوان کرد: قدمت اسبچه خزر شش هزار سال قبل از میلاد در ایران باستان و در سواحل دریای خزر کشف و ثبت شده است.
مسئول هیئت سوارکاری گیلان گفت: کشور انگلستان ۷۰۰نمونه اسبچه خزر دارد که حدود ۴۰سال قبل آنها را از ایران بردند و در آنجا اقدام به پرورش این موجود کردند.
وی با بیان اینکه اجداد کلیه اسبهای شرقی اسبچه خزر است، یادآورشد: به رغم این که اسبچه خزر نژاد بومی این منطقه است در کل استان گیلان تنها 60 راس از این نژاد شناسایی شده است.
افشاری در ادامه بر ایجاد دانشگاه علمی کاربردی پرورش اسب در استان گیلان تاکید کرد.
به هرحال برای گسترش پرورش اسبچه خزر و جلوگیری از نابودی نسل این حیوان ارزشمند باید فرهنگسازی و سرمایه گذاری بیشتری انجام شود چراکه اسبچه خزر یکی از چهارنژاد اولیه اسبهای دنیاست و خصوصیات منحصر بفردی نظیر آموزش پذیری، قابلیت آموزش سوارکاری به کودکان و پرورش زیاد و… دارد.
